मधुमेह – लक्षणे, कारणे, उपाय आणि जीवनशैलीतील बदल

मधुमेह – लक्षणे, कारणे, उपाय आणि जीवनशैलीतील बदल



आजच्या आधुनिक, धकाधकीच्या जीवनात मधुमेह ही एक अत्यंत सामान्य पण गंभीर अशी आरोग्य समस्या बनली आहे. भारत हा जगातील सर्वाधिक मधुमेहग्रस्त लोकसंख्या असलेला देश आहे. 'सायलेंट किलर' म्हणून ओळखला जाणारा हा आजार अनेकदा सुरुवातीस कोणतेही लक्षण न दाखवता शरीरावर परिणाम करतो. योग्य वेळी निदान व योग्य उपाययोजना केल्यास मधुमेह नियंत्रित ठेवता येतो आणि निरोगी जीवन जगता येते.

मधुमेह म्हणजे काय?

मधुमेह (Diabetes Mellitus) हा एक असा आजार आहे, ज्यात शरीरात इन्सुलिन नावाच्या हार्मोनची कार्यक्षमता कमी होते किंवा शरीर इन्सुलिन तयार करत नाही. इन्सुलिन हे शरीरातील रक्तातील साखरेचं प्रमाण नियंत्रणात ठेवण्यासाठी आवश्यक असतं. जेव्हा इन्सुलिन कमी होतं किंवा कार्य करत नाही, तेव्हा रक्तातील साखरेचं प्रमाण वाढतं आणि मधुमेह निर्माण होतो.


मधुमेहाचे प्रकार

1. टाइप १ मधुमेह – हा प्रामुख्याने लहान मुले आणि तरुणांमध्ये आढळतो. यात शरीर इन्सुलिन तयारच करत नाही. त्यामुळे दररोज इन्सुलिनच्या इंजेक्शनची आवश्यकता असते.

2. टाइप २ मधुमेह – हा सर्वसामान्यपणे प्रौढांमध्ये आढळतो. यात शरीर इन्सुलिन तयार करतं, पण ते योग्य प्रकारे कार्य करत नाही. हा प्रकार जीवनशैलीशी निगडित आहे.

3. गर्भावस्थेतील मधुमेह (Gestational Diabetes) – गर्भवती महिलांमध्ये काही काळासाठी साखरेचं प्रमाण वाढल्यास हा प्रकार आढळतो.

मधुमेहाची कारणे

अनुवांशिकता (Genetics)– आई-वडील किंवा कुटुंबात मधुमेह असणे.

अयोग्य आहार – साखर, तेलकट, मैद्याचे पदार्थ, आणि जास्त कॅलरी युक्त आहार.

शारीरिक हालचालींचा अभाव – व्यायामाचा अभाव, बसून राहणं.

स्थूलपणा (Obesity) – विशेषतः पोटाभोवती चरबी जमा होणं.

तणाव – मानसिक ताणतणावामुळे हार्मोनल बदल होतात.

वय वाढणे – वयानुसार शरीराची कार्यक्षमता कमी होते.

धूम्रपान आणि मद्यपान – हे दोन्ही मधुमेहाची शक्यता वाढवतात.


मधुमेहाची लक्षणे


- वारंवार लघवी होणे  

- सतत तहान लागणे  

- अधिक भूक लागणे  

- अचानक वजन कमी होणे  

- थकवा जाणवणे  

- त्वचेवर खाज, जखमा उशीराने भरून येणे  

- डोळ्यांची दृष्टी कमजोर होणे  

- हात-पाय सुन्न होणे किंवा झिणझिण्या येणे  

या लक्षणांकडे दुर्लक्ष केल्यास समस्या वाढू शकते आणि इतर गंभीर आजारांना निमंत्रण मिळू शकते.


मधुमेहाचे परिणाम

जर मधुमेह नियंत्रणात ठेवला नाही तर पुढील गंभीर आरोग्य समस्या उद्भवू शकतात:

- हृदयविकाराचा धोका वाढतो  

- किडनी फेल होण्याची शक्यता  

- डोळ्यांचे विकार – डोळ्यात अंधार, दृष्टी गमावणे  

- नर्व्हस सिस्टिमवर परिणाम – हातापायांचे भान जाणे  

- पायाचे घाव न भरल्यामुळे तोडण्याची वेळ येणे


मधुमेहाचे निदान (Diagnosis)

मधुमेहाचे निदान खालील चाचण्यांद्वारे होते:

- फास्टिंग ब्लड शुगर (FBS) – उपाशी पोटी रक्तातील साखरेची तपासणी  

- PPBS (Post Prandial Blood Sugar) – जेवणानंतर २ तासांनी  

- HbA1c – मागील ३ महिन्यांतील सरासरी साखरेचं प्रमाण  

- ग्लुकोज टॉलरन्स टेस्ट – विशेषतः गर्भवती महिलांसाठी


उपचार आणि नियंत्रण

मधुमेह बरा होऊ शकत नाही, पण योग्य आहार, व्यायाम आणि औषधांद्वारे तो नियंत्रणात ठेवता येतो.


1. औषधोपचार – डॉक्टरांच्या सल्ल्याने गोळ्या किंवा इन्सुलिन थेरपी घेणे.

2. नियमित तपासणी – दर महिन्याला रक्तातील साखरेचं परीक्षण.

3. आहार नियोजन – कमी साखर, कमी चरबी, भरपूर फायबरयुक्त अन्न.

4. व्यायाम – रोज किमान ३० मिनिटे चालणे, योगासने, प्राणायाम.

5. तणाव नियंत्रण – ध्यान, मेडिटेशन, छंद जोपासणे.


जीवनशैलीतील बदल


- रोज सकाळी उठून पाणी प्यावे आणि हलकं व्यायाम करावा  

- मोठ्या जेवणाऐवजी दिवसात ४-५ वेळा थोडं थोडं खावं  

- साखरयुक्त पेये, बिस्किटे, केक, चॉकलेट यांचे सेवन टाळावे  

- साखर ऐवजी स्टेव्हिया किंवा नैसर्गिक गोड पदार्थ वापरावेत  

- वजन नियंत्रणात ठेवण्यासाठी आहार आणि व्यायाम यांचे संतुलन ठेवावे  

- झोप व्यवस्थित आणि पुरेशी घ्यावी 


मधुमेह हा आयुष्यभराचा साथीदार असू शकतो, पण तो योग्य प्रकारे हाताळल्यास आपल्या दैनंदिन जीवनावर फारसा परिणाम होत नाही. बदलत्या जीवनशैलीतून मधुमेह वाढत असला तरी तो टाळता किंवा नियंत्रित करता येतो. आपली सवय, आहार, शारीरिक हालचाल आणि मानसिक स्वास्थ्य यांचा संतुलित मेल मधुमेहावर विजय मिळवण्यासाठी अत्यावश्यक आहे.


(टीप: वरील लेख केवळ माहितीस्तव आहे. कोणत्याही आजारासाठी डॉक्टरांचा सल्ला आवश्यक आहे.)

Comments